Metody i formy pracy

W pracy z uczniami z niepełnosprawnością intelektualną należy stosować różne metody nauczania. Bardzo ważne jest, by każdy uczeń miał możliwość rozwoju na miarę swojego potencjału i temperamentu.. Oto kilka stosowanych metod w pracy z uczniami.

METODY PRACY Z DZIEĆMI Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ W STOPNIU UMIARKOWANYM I ZNACZNYM

Metoda Domana
W metodzie tej wychodzi się z założenia, iż na drodze rozwoju zdrowego dziecka pojawia się sześć najważniejszych obszarów, służących do pełnego funkcjonowania istoty ludzkiej. Są nimi: wzrok, słuch, dotyk, ruch, mowa oraz sprawność rąk.
W metodzie Domana przyjmuje się wczesne usprawnianie dzieci. Ma ono doprowadzić do tego, by nieuszkodzona część mózgu, przyjęła zadania jego uszkodzonej części. Na pierwszy plan wysuwa się tu koncepcję inteligencji. Zaznacza się przy tym, że mózg rośnie i wtedy doskonale się rozwija, gdy poza jego indywidualnymi możliwościami maksymalnie zapewnia mu się ze strony otoczenia wszystkie możliwości dla rozwoju ruchu, mowy, zdolności manualnych.

Metoda Domana wyróżnia cztery bloki rozwojowe, w ramach, których dokonuje się usprawnienie. Wymienia się, zatem:

• Blok rozwoju fizjologicznego, w zakresie, którego proponowane jest spożywanie dużej ilości witamin.
• Blok rozwoju intelektualnego zmierzający do ciągłego doskonalenia intelektu, dzięki przekazowi „bitów inteligencji”.
• Blok rozwoju społecznego przygotowujący do życia w społeczeństwie poprzez podanie zasad i norm współżycia społecznego i troskę o rozwój emocjonalny.
• Blok rozwoju fizycznego zakładający osiąganie doskonałości fizycznej za pomocą pełzania, raczkowania, poprawnego chodzenia, ćwiczeń gimnastycznych.
• Usprawnianie metodą Domana stanowi, zatem bodźcowanie mózgu odpowiednimi sygnałami. Dzięki np. wielosensorycznej stymulacji następuje rozwój poszczególnych zmysłów: dotyku, smaku, wzroku, słuchu.

Metoda Kepharta
N. C. Kephert proponował swą metodę jako system percepcyjno-motoryczny dzieciom, przeżywającym trudności i niepowodzenia szkolne. Uważał, że w nauczaniu powinno się uwzględniać całość procesów percepcyjno-motorycznych, przy szczególnym zwróceniu uwagi na ich nierozłączność.
Metoda Kepharta opisuje szczegółowo zadania pozwalające na obserwację percepcyjno-motoryczną w zachowaniu się dziecka. Podawane są również wskazania do stosowania odpowiednich ćwiczeń w razie stwierdzonych opóźnień rozwojowych. Wiele spośród proponowanych interesujących ćwiczeń Kepherta może być wprowadzonych i obecnie jest w nauczaniu dzieci, u których obserwuje się trudności w szkole.

 Metoda Bon Depart – metoda wzrokowo-słuchowo- motoryczna, w której rolę odgrywają następujące trzy elementy: element wzrokowy (wzory graficzne),słuchowy (piosenka) i motoryczny – wykonywanie ruchów zharmonizowanych z rytmem piosenki i jednocześnie ilustrujących figury zawarte we wzorach graficznych. Podstawę ćwiczeń stanowi tu zestaw wzorów graficznych uszeregowanych wg zasady stopniowania trudności i wymagających coraz większej precyzji ruchów podczas odtwarzania. Polską adaptacją tej metody jest metoda “Dobrego Startu” opracowana przez M. Bogdanowicz, w pracy z dziećmi z upośledzeniem umiarkowanym możliwe jest wprowadzenie tylko najprostszych wzorów.

Metoda Blissa
Metoda Blissa jest formą międzynarodowej komunikacji, w której „słowa i pojęcia reprezentowane przez umowne symbole obrazowe, a nie abstrakcyjne znaki literowe, które oddają wartości fonetyczne jednostek językowych”.
Metoda jest prostym i logicznym systemem znaków, w skład, którego wchodzą obrazy, symbole, idee i pojęcia. Symbole przedstawiają konkretne myśli i słowa, a zestawiane w różnych kombinacjach dają nowe znaczenie. W metodzie Blissa wyróżnia się trzy rodzaje symboli: piktograficzne (przedstawiają konkretne przedmioty), ideograficzne (wyrażają pojęcia) i arbitralne ( służą wyrażaniu się w formie gramatycznej).
Warunkiem opanowania metody jest ścisła zależność zachodząca między myśleniem a tworzeniem, między przekazem a odbiorem informacji. Metoda powstała z myślą o osobach nie mogących posługiwać się mową.

Metoda Komunikacji ( TEACCH) Erica Schoplera zawierająca test przeznaczony dla dzieci autystycznych, uważanych dotychczas za nietestowne, na podstawie, którego wyników można precyzyjnie ustalić indywidualne programy nauczania oraz bogaty zestaw ćwiczeń i metody pracy nad zachowaniem.

Metoda Ruchu Rozwijającego /W. Sherborne/
Weronika Sherbourne w latach 60 opracowała metodę pod nazwą „Ruch Rozwijający”. Korzeni metody należy szukać u R. Labama – twórcy gimnastyki ekspresyjnej, a także w doświadczeniach samej autorki. Celem metody jest wspomaganie prawidłowego rozwoju dziecka i korekcja jego zaburzeń. Stąd ważne miejsce w metodzie zajmuje wielozmysłowa stymulacja psychomotoryczna i społeczna, oparta o ruch, jako czynnik wspomagania.
Proponowany terapeutyczny system ćwiczeń wywodzi się z okresu wczesnego dzieciństwa z tzw. baraszkowania, które zawiera w sobie element bliskości fizycznej i emocjonalnej. Jest to zdaniem W. Sherborne naturalna potrzeba dziecka do zaspakajania tych potrzeb, poprzez kontakt z osobami dorosłymi. Powstałe podczas ćwiczeń doznania wypływające z własnego ciała i odczuwanie go w kontekście z elementami otoczenia, dają dziecku poczucie jego indywidualności. Cechą charakterystyczną metody jest rozwijanie przez ruch: świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego, świadomości przestrzeni i działania w niej oraz dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi kontaktu.
Metodę W. Sherborne traktuje się często jako formę niewerbalnego treningu interpersonalnego. Zajęcia odbywają się indywidualnie bądź grupowo i trwają ok.30 minut. Partnerami dziecka bywają często ich rodzice. Dzieci nie są jednak przymuszane do uczestnictwa w zajęciach.
W metodzie wyróżnia się cztery grupy ćwiczeń:

• ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała
• ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie
• ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracy z partnerami grupy
• ćwiczenia twórcze.

• obserwować, badać, porównywać, wyciągać wnioski, wyodrębniać cechy istotne na plan pierwszy;
• zebrać wszelkie dostępne materiały o nich różnymi drogami i w różnej postaci;
• skonkretyzować zebrane wiadomości i przeżycia związane z tym poznaniem. Dobór metod rewalidacji osób upośledzonych umysłowo wymaga między innymi:
• dobrego poznania ucznia
• zrozumienia jego trudności w poznaniu świata
• uświadomienia istoty rewalidacji uczniów
• znajomości potrzeb rozwojowych dziecka
• tworzenia korzystnych warunków emocjonalnych w zespołach uczniowskich.

W metodzie ośrodków pracy treści nauczania czerpiemy ze środowiska społeczno-przyrodniczego obejmującego następujące działy tematyczne:

1. pory roku i związane z nimi zamiany w przyrodzie oraz zajęcia przyrodnicze,
2. w szkole i w klasie, otoczenie szkoły, droga do szkoły,
3. rodzinny dom dziecka, życie w rodzinie, mieszkanie,
4. rodzinna miejscowość i okolice, urzędy, zajęcia ludzi, zabytki itd.,
5. tematyka okolicznościowa związana ze świętami i innymi aktualnymi wydarzeniami.

Treści poznawcze narastają w każdej następnej klasie. Te same tematy realizowane są coraz szerzej, w innym kontekście, a zagadnienia dostosowywane są do coraz wyższego poziomu rozwoju ucznia.

Metoda Christophera Knilla
M.i Ch. Knill opracowali Programy Aktywnośći ,w których rozwija się z dzieckiem kontakt społeczny, ruch i zabawę.
Programy te pomagają dziecku poznawać:

• własne ciało
• pobudzają dzieci do aktywności i działania
• aktywizują dzieci z mózgowym porazeniem dziecięcym
• porządkowują zachowanie dzieci niedostosowanych społecznie.

Zaletą programów jest zabawowa forma muzyczno-ruchowa. Muzyka jako element stymulujący i podwyzszający uwagę w tych programach odgrywa duąą rolę. Dzięki słuchaniu specjalnego tonu sygnatury muzycznej na początku i na końcu zajęć dziecko uczy się rozpoznawać sytuację ,atomprzygotowuje je do określonej aktywności. Program powinien być przeprowadzany regularnie i o tej samej porze.

Metoda Zabawowa
     Metoda zabawowa przeznaczona jest dla uczniów niepełnosprawnych umysłowo w różnym wieku. Polega ona na ćwiczeniach ruchowych, tańcach przy muzyce oraz zabawach dydaktycznych. Dzięki tej terapii uczeń odreagowuje napięcia emocjonalne, ma możliwość przeżywania sukcesów, a tym samym wzmacnia poczucie własnej wartości, uczy nawiązywać kontakty współdziałać z innymi uczestnikami zabawy. Głównymi celami są: usprawnianie funkcji psychomotorycznych ( wrażliwości na bodźce, zdolności do wyobra-żeń, spostrzegania, kojarzenia, motywacji); aktywizowanie całego organizmu dziecka poprzez angażowanie poszczególnych analizatorów (ruchowego, słuchowego, wzrokowego, dotykowego) oraz uspołecznianie dzieci.

Ćwiczenia Grafomotoryczne
Ćwiczenia grafomotoryczne są to zajęcia graficzne polegające na rysowaniu. Usprawniają one czynności ruchowe rąk i rozwijają współdziałanie oka i ręki. Spełniają rolę usprawniającą oraz stymulującą. Korygują nieprawidłowe, a utrwalają właściwe nawyki ruchowe konieczne podczas pisania. Założeniem terapeutycznym jest pomoc dziecku w osiągnięciu gotowości do nauki pisania. Poprzez ćwiczenia - zabawy grafomotoryczne pobudzamy rozwój ruchowy dziecka, szczególnie zaś sprawność motoryczną rąk. Szczególnie ważne jest to w pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowo w stopniu umiarkowanym.

Muzykoterapia i choreoterapia
Muzyka jest jednym z najstarszych sposobów uzewnętrzniania ludzkich przeżyć i emocji. Stwarza możliwość oddziaływania na wybrane sfery funkcjonowania: procesy poznawcze i emocjonalne, oraz sferę społeczną i ruchową.
W początkowej fazie procesu rewalidacyjnego, kiedy zawodziły wszystkie inne sposoby nawiązania kontaktu z dzieckiem z MPDz, pozostała muzyka. Pozwala ona nawiązać kontakt z dzieckiem autystycznym, wejść doskonale w świat dziecka niedowidzącego, jak również wyciszyć dziecko nadpobudliwe.
Choreoterapia jest jednym z niewerbalnych sposobów wyrażania siebie, daje możliwość odbioru miłych i przyjemnych doznań. Może być źródłem odprężenia, pomaga przezwyciężyć monotonię i nawiązywać kontakt z drugim człowiekiem. W pracy rewalidacyjnej muzyka dostarcza bodźców rytmicznych do ćwiczeń ruchowych, pomaga nawiązać kontakt z dzieckiem, które nie reaguje na bodźce słowne lub nie chce z nami rozmawiać. Dobroczynność terapeutyczna ruchowego odzwierciedlenia muzyki przejawia się również w radości towarzyszącej ćwiczeniom i zabawom. Choreoterapia, którą chcemy stosować w pracy ma na celu:

• rozładowanie napięć emocjonalnych
• działanie pobudzające lub relaksujące
• działanie przeciwstresowe
• wyciszanie agresji
• stymulowanie koncentracji uwagi i pamięci
• pomaganie w akceptacji społecznej
• działanie rekompensujące, dające możliwość uzyskania sukcesu.

Psychoterapia
Założeniami psychoterapii jest: usprawnianie psychiczne dzieci i młodzieży, pozytywne rozwijanie cech osobowości, wspomaganie rozwoju inteligencji. Bardzo ważne podczas tej terapii jest niwelowanie lęku, niepokoju, agresji oraz opanowanie umiejętności nawiązywania kontaktów interpersonalnych.
Podstawowe cele prowadzonych zajęć to: akceptacja siebie, poprawa ob-razu „samego siebie”, redukcja lęku; wywoływanie pozytywnych emocji, umie-jętność przeżywania uczuć; umiejętność prawidłowego funkcjonowania w środowisku, poprawa relacji z otoczeniem, a także podniesienie sprawności psychofizycznej uczniów.

Papieroplastyka
Zajęcia z papieroplastyki odgrywają bardzo ważną rolę w procesie rewalidacji dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych – rozwijają zainteresowania plastyczne dzieci, przygotowując do odbioru sztuki w dostępnym dla nich zakresie, rozwijają wrażliwość estetyczną, usprawniają manualnie oraz doskonalą umiejętność stosowania różnych technik plastycznych.
Działalność twórcza wpływa także na rozwój takich cech osobowości, jak: zainteresowania, potrzeby, zdolności. Umożliwia rozładowanie napięć, odblokowanie emocji. W wychowaniu dzieci upośledzonych zajęcia z papieroplastyki pełnią także funkcję kompensacyjną.
W toku działalności twórczej dziecko głębiej upośledzone poznaje świat, jak również rozwija własne wyobrażenia i przeżycia. Terapia pozwala dziecku realizować się i wzmacniać swoją podmiotowość; zajęcia te przynoszą dziecku dużą radość i satysfakcję.

Zajęcia Socjoterapeutyczne
Zajęcia socjoterapeutyczne mają na celu służyć pomocą w rozwiązywaniu bieżących problemów wychowawczych, budować poczucie wartości u ucznia, uczyć prawidłowej komunikacji i zachowań asertywnych. Sprzyjają odreagowaniu napięć emocjonalnych, a także służą aktywnemu uczeniu się nowych umiejętności psychologicznych. Zajęcia socjoterapeutyczne udzielają wsparcia gru-pie dzieci wchodzącej w trudny dla siebie okres dojrzewania. Dzieci często wtedy zauważają różnice między sobą a zdrowymi rówieśnikami, rodzą się u nich zachowania takie jak bunt, niechęć do pracy, brak motywacji do działania, czę-sto występują zachowania agresywne.
Proponowane treści mają na celu korygować relacje między rówieśnikami, uczyć poprawnych stosunków z osobami dorosłymi. Pozwalają poznać swoje uczucia i emocje, podnieść poczucie własnej wartości, poprzez obniżenie napięcia lękowego umożliwiają budowanie pozytywnego obrazu siebie, a także nauczają umiejętności współżycia społecznego.

Metoda Małych Form Scenicznych
Metoda małych form scenicznych to inscenizacja i teatrzyk kukiełkowy, który spełnia ogromną rolę terapeutyczną. Polega ona na zaspakajaniu „utajonych potrzeb„ przeżyć i twórczej aktywności dzieci. Istotą tej metody jest usprawnianie dziecka we wszystkich zaburzonych sferach - poznawczej emocjonalnej i społecznej. Zajęcia metodą małych form scenicznych mają na celu: zapoznanie ze sztuką teatru kukiełkowego; rozwijanie i rozbudzanie zaintereso-wań twórczością dziecięcą; kształtowanie zdolności twórczego działania; rozwijanie pewności siebie oraz niwelowanie zachowań agresywnych. Należy pamiętać, „ że nie efekt końcowy — dobrze wykonane przedstawienie, — lecz samo przygotowanie i przebieg zabawy odgrywają największą rolę w kształtowaniu estetycznych przeżyć dzieci. Aranżując różne przedstawienia dziecko wspólnie z nauczycielem wykonuje kukiełki „ dekoracje, uczy się tekstu, jest zaangażowane w cały proces działania.

Metoda treningu i uczenia się percepcyjno – motorycznego N. C. Kepharta
Metoda oparta jest na założeniu, że warunkiem rozwoju percepcyjnego jest stymulacja motoryczna, tzn. aktywność mięśniowa, wyrabianie poczucia równowagi, doskonalenie dużej i małej motoryki, przekraczanie linii środkowej ciała, znajomość kierunków i rzutowanie ich na zewnątrz, prawidłowa lateralizacja itp.. Poprzez systematyczne ćwiczenia możliwa jest poprawa zdolności percepcyjno – motorycznych dziecka niepełnosprawnego intelektualnie, gdyż podczas manipulowania rzeczami i własnym ciałem uczy się ono odbierać bodźce i spostrzeżenia i przetwarzać je na aktywność ruchową.
Jest metodą stosunkowo prostą, pozwala na zdiagnozowanie wyjściowego stanu percepcyjno – motorycznego dziecka, bazuje na naturalnym ruchu stymulującym funkcje zmysłowe i daje możliwość rewalidacji poprzez zabawę.

Arteterapia - rozwijanie sprawności manualnej poprzez zajęcia artystyczne
Terapię przez sztukę należy rozumieć jako szereg oddziaływań terapeutycznych, które, jako narzędzie terapii, wykorzystują szeroko pojętą kulturę i sztukę. Działania te mogą polegać zarówno na odbiorze dorobku twórczego innych osób jak i samodzielnym wytwarzaniu dzieł.
Jednym z głównych celów stosowania arteterapii jest pomoc w wyrażeniu własnych emocji osobom, które mają z tym problemy. Każde dziecko może być włączone do terapii i korzystać z niej na własnym poziomie. Ważne jest uczestnictwo w procesie twórczej aktywności. Wytwory tej działalności nie podlegają żadnym ocenom wartości estetycznej.
Uczestnik zajęć w trakcie ich trwania ma możliwość: wyrażania swoich potrzeb i emocji; wypowiadania się na tematy, które go frapują (sytuacje ze szkoły, domu itp.); nawiązania niewerbalnego dialogu z prowadzącym oraz współuczestnikami zajęć. Dzięki tym zajęciom może: samodzielnie podejmować decyzje i eksperymentować, odreagowywać i relaksować się, a także przeżywać radość w trakcie odbioru i tworzenia sztuki.

Alternatywne metody komunikacji
Głównym założeniem metody komunikacji alternatywnej jest stworzenie warunków osobom z poważnym upośledzeniem zdolności komunikowania się do nabywania wiedzy o najbliższym otoczeniu oraz porozumiewania się z nauczycielami i rówieśnikami. Na zajęcia uczęszczają uczniowie, u których długotrwałe stosowanie tradycyjnych metod logoterapii nie przyniosło oczekiwanych rezultatów. Celem zajęć jest wyposażenie dziecka w narzędzie komunikacji, służące do zrealizowania potrzeby kontaktów międzyludzkich, nawiązywania więzi oraz ich podtrzymywania, eliminowanie u uczniów frustracji wynikających z niemożności werbalnego porozumiewania się.

Zajęcia ruchowe z elementami ćwiczeń na siłowni
Systematyczny trening siłowy poprawia stan zdrowia oraz sprawność fi-zyczną, pomaga w regulacji wagi ciała, redukcji tkanki tłuszczowej, wzmacnia układ krążeniowo-oddechowy, odpornościowy wpływa pozytywnie na rozwój psychiczny, zapewnia zbudowanie masy mięśniowej, siły oraz wytrzymałości.

Biblioterapia z elementami dramy
To zamierzone oddziaływanie na jednostkę lub grupę poprzez czytanie, słuchanie lub oglądanie odpowiednio dobranych książek, fragmentów utworów, oglądanie i słuchanie adaptacji utworów literackich.
Terapia poprzez książkę i odpowiednio dobrane teksty ma na celu kształtowanie właściwych postaw u uczniów, pracy nad sobą, samoakceptacji, przyczynia się do uświadomienia dziecku trudnych sytuacji i uczy reakcji na nie, daje szansę zaistnienia w grupie i nabrania wiary w siebie, wpływa pozytywnie na emocjonalne stany uczestników.
Ponadto biblioterapia rozwija osobowość poprzez prezentowanie literackich wzorców osobowych godnych naśladowania. Wzbogaca wiedzę, język, wyobraźnię, zdolność rozumienia pojęć moralnych i rozwój uczuć.
Wykorzystane teksty literackie w biblioterapii są również inspiracją w zakresie aktywności twórczej uczniów, w postaci różnorodnych zajęć integracyjnych, plastycznych, ruchowych, praktyczno-technicznych, relaksacyjnych.

METODY I FORMY PRACY Z UCZNIAMI Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ W STOPNIU LEKKIM

METODY PRACY (AKTYWIZUJĄCE):

5. Symulacje:

Naśladowanie rzeczywistości.

Przykłady: Zaproszenie na imprezę urodzinową. Zabawa w sklep. Rozmowa przez telefon.

 6. Mapa pojęciowa:

7. Linia czasu:

Wizualne przedstawienie problemu. Polega na zaznaczeniu wydarzeń w ujęciu chronologicznym na lepiej na dużym kartonie. Wskazane jest, aby dodawać zdjęcia oraz opisy danych wydarzeń.

Przykłady: Historia mojego życia. Prezentacja kolejności wydarzeń w lekturze „Kajtkowe przygody”.

8. Metoda doświadczalna:

Dla dzieci upośledzonych umysłowo bardzo ważne jest dotknięcie czegoś, co obserwują. Aby coś poznały, zrozumiały muszą mieć to zobrazowane i przedstawione na konkretach. Dlatego też należy umożliwić im samodzielne wykonywanie łatwych doświadczeń oraz eksperymentów.

10. Aktywizowanie plastyczne i muzyczne.

„Aktywność i twórczość stanowi naturalną, wrodzoną potrzebę i cechę każdego człowieka”,

Uczeń obcując ze sztuką angażuje pełnię sił psychicznych, spostrzeżenia, wyobrażenia, refleksje i uczucia. Kontakt ze sztuką rozwija i kształtuje osobowość człowieka w sposób niepowtarzalny. Dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej twórczość plastyczna jest jedna z dróg ekspresji osobowości, a także formą plastycznej terapii - umożliwia rozładowanie napięć i odblokowuje emocje. Dzięki odpowiedniej motywacji i akceptacji najbliższego środowiska dzieci zdobywają się na wysiłek do pracy twórczej.

Terapia poprzez muzykę umożliwia komunikację niewerbalną, dzięki której uczestnik może „pokazać” swoje problemy bez użycia słów. Korygowanie negatywnych doświadczeń skłania uczestnika do spontanicznej ekspresji i odkrywania pozytywnych doznań. Muzyka relaksacyjna ułatwi wykonywanie miękkiego ruchu, oddechu, zachęci do odpoczynku, uspokoi i odpręży. Muzyka aktywizująca zmobilizuje do ruchu, tańca, przyczyni się do zintegrowania, skoordynowania i zrytmizowania ruchów oraz pozwoli odreagować napięcie.

11. Metoda Dobrego Startu:

Oparta jest na piosenkach, wzorach, ćwiczeniach grafomotorycznych itp.

1. Indywidualna- uczeń realizuje swoje zadanie niezależnie od pozostałych uczniów. Praca indywidualna może być jednolita ( poszczególni uczniowie wykonują te same zadania) lub zróżnicowana ( poszczególni uczniowie wykonują inne zadania dostosowane do ich możliwości).

2. Grupowa- w skład grupy wchodzi po kilku uczniów złączonych wspólnym zadaniem. Praca grupowa także może być jednolita ( grupy wykonują te same zadania, a następnie omawiają wyniki) lub zróżnicowana (grupy wykonują różne zadania, które składają się w pewną całość).

3. Zbiorowa- występuje wówczas, gdy nauczyciel pracuje z całą klasą.

Materiały zaczerpnięto z następującej literatury:

1.  Bogdanowicz M. Kisiej B. Przasnyska M. „Metoda Weroniki Sherborne w terapii wspomaganiu rozwoju dziecka”, WSiP Warszawa 1989r.
2.  Dykcik W. „ Pedagogika specjalna” Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1997r.
3.  Knill Ch. „Komunikacja i dotyk”, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej Warszawa 1997.
4.  Kosińska A. Polak A. Żiżka D. „Uczę metodą ośrodków pracy”, WSiP Warszawa 1999r.
5.  Zabłocki K.J. „Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii”, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 1998r.
6. Polkowska I. „Praca rewalidacyjna z dziećmi upośledzonymi umysłowo w szkole życia”  Wydawnictwa Szkolne i pedagogiczne, Warszawa 1998r.
7. N. C. Kephart, 1970 „Dziecko opóźnione w nauce szkolnej”, PWN, Warszawa;
8. Paul Nordoff, Clive Robbins „Terapia muzyką w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi.
9. Tadeusz Natanson „Wstęp do nauki o muzykoterapii”, (Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978).
10. Krzysztof Stachyra, Ewa Grudziewska „Muzykoterapia i terapia przez sztuki plastyczne w  piśmiennictwie polskojęzycznym” (Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007).
11. M. Bogdanowicz; „ Metoda dobrego startu” .
12. I.Czajkowska, K. Herda; „ Zajęcia korekcyjno - kompensacyjne w szkole”;
13. Z. Sękowska; „ Wprowadzenie do Pedagogiki Specjalnej” ;
14. Marianne Frostig, David Horne "Program rozwijający percepcję wzrokową" Wyd.PTP, Warszawa 1986 r.